7

Pacul

Disadur dari genre carpon “Pacul” karya Caraka (1962) Neangan


TOKOH

  1. Ki Ageng Selo

  2. Anak Ki Ageng Selo

  3. Lembu Ki Ageng Selo

  4. Pak Alhiam

  5. Istri Pak Alhiam

  6. Nyai, Anak Pak Alhiam



MUSIK MENINGGI. SUARA GUNTUR MENGGELEGAR. HUJAN. KI ANGENG SELO TERUS MENGGARAP SAWAHNYA DENGAN ANAKNYA DAN LEMBUNYA. BAJU MEREKA BASAH KUYUP. IA TERUS MELACUTI LEMBU. SUARA LECUTAN CEMETINYA MENGGELEGAR DAN MENJADI KILAT (LIGHTNING). MUSIK BERHENTI. KI AGENG TERUS MEMBAJAK; SESEKALI CEMETINYA BERBUNYI. MEREKA TERUS BERPUTAR-PUTAR SAMPAI MEREKA KEPAYAHAN. AKHIRNYA TERSEOK-SEOK. SAAT LEMBU BERJALAN, ANAK TERGUSUR. SAAT LEMBU KELELAHAN, ANAK MENDORONG-DORONGNYA. KI ANGENG TERUS MELECUTI SAMPAI AKHIRNYA KETIGANYA BERHENTI. SI ANAK HAMPIR MEWEK KECAPEAN. LUMPUR MENEMPEL DI MUKANYA. KI AGENG SELO SEDARI TADI DIPERHATIKAN OLEH PAK ALHIAM. PAK ALHIAM GELENG-GELENG KEPALA.


ANAK: Pak, aku bosan bergelut dengan lumpur. Aku ingin sekolah, Pak. Ingin maju.

BAPAK: Ya. Kamu pasti bisa, Nak. Kamu pasti bisa.

ANAK: Pak, aku bosan bergelut dengan lumpur. Aku ingin sekolah, Pak. Ingin maju.

BAPAK: Ya. Kamu pasti bisa, Nak. Kamu pasti bisa.

ANAK: Pak, aku bosan bergelut dengan lumpur. Aku ingin sekolah, Pak. Ingin maju.

BAPAK: Ya. Kamu pasti bisa, Nak. Kamu pasti bisa.


MUSIK BERALIH. SUATU SIANG YANG CERAH. SUASANA PEDESAAN YANG HANGAT. KI AGENG SELO SEDARI TADI DIPERHATIKAN OLEH PAK ALHIAM. PAK ALHIAM GELENG-GELENG KEPALA. KI AGENG EXIT. PAK ALHIAM BERDECAK DAN GELENG KEPALA TAK HENTI-HENTI. IA MENCANGKUL LAGI. IA MEMANDANG KE ARAH MEREKA. GELENG KEPALA LAGI. IA HERAN DAN GERAM.


PAK ALHIAM: Mana nih, koq istriku tidak muncul-muncul?


KEMUDIAN MENCANGKUL LAGI DAN MENGULANGI PERTANYAANNYA. IA MENGGERUTU PANJANG. LAPAR. LALU MENCANGKUL DENGAN MARAH. MEMANDANG LAGI KE BLOK ENTRANCE. ISTRINYA DATANG.


PA: Tuh. Akhirnya datang juga.


KETIKA ISTRINYA DEKAT, PAK ALHIAM MENGGERUTU.


PA: Kenapa kamu datangnya telat? Ada apa ini? (BA MEMPERTAHANKAN DIRI)

BA: Tentu saja saya telat. Ada surat dari Bandung. Mencari anak yang bisa membaca, karena saya ingin tahu bunyinya.

PA: (MEMBISU LALU MEMBONGKAR NASI) Surat dari Bandung? Dari siapa?

BA: (MARAH) Tentu saja dari si Nyai, Bapak!


PAK ALHIAM MEMBISU. IA MALAH MENGAMBIL SEPIRING BESAR NASI DAN MAKAN DENGAN KEPALAN-KEPALAN BESAR.


PA: Apa ini? Kok sambal saja tidak ada?

BA: Kan itu. Yang dibungkus itu sambal. Dan itu, ada petis kini-kini dapat kemarin. Ikannya tidak jadi ditangkap karena untuk bibit.


PA MENGGERUTU. SEKALI-SEKALI BATUK-BATUK KABESEKAN, LALU MINUM. MASIH KESAL RUPANYA.


PA: Coba dong sekali-sekali pakai angeun waluh untuk berkunyah-kunyah. (ISTRINYA TIDAK MENJAWAB. HENING. CUMA ACT MAKAN.) Apa katanya surat itu?

BA: (SEAKAN-AKAN MALAS BERBICARA) Iya, itu. Cuma begitu….

PA: Begitu bagaimana?

BA: (TERPAKSA) Si Nyai diceraikan suaminya.

PA: Hah? Cerai?


BA MENGANGGUK.


PA: Kata aku juga dari dulu … jangan disekolahkan anak-anak itu!

BA: (MELONGO) Apa hubungannya sekolah dengan anak-anak?

PA: Iya, coba kau lihat, pekerjaan orang sudah ke barat, kita berhari-hari masih saja membajak. Tahun ini pasti tanah ini tidak akan tergarap. Ini gara-gara kau. Anak-anak malah disekolahkan.

BA: ‘Kan supaya pintar seperti anak orang.

PA: Pintar! Pintar! Pintar apa? Buktinya yang jelas orang tua ditinggal-tinggal. Nyawah tak tergarap. Tuh, lihat si Danten sampai kurus begitu, kurang parab. Aku tidak bisa mengerjakan segalanya sendirian: memberi makan si Danten, menggarap sawah, …. Lagi umurku tambah tua, tenaga samakin berkurang.

Tidak ada waktu untuk orang lain, tak ada waktu untuk bersosial. Tak ada waktu ke masjid, bertemu mama ajengan. Merasa pintar kali (ISTRINYA TIDAK MENJAWAB. MEMBERESKAN BOBOKO TERUS PULANG. PAK ALHIAM BERTERIAK). Nanti siang kirim kulub ubi pakai gula! (TIDAK DIJAWAB)

PA: (MENGGUMAM) Kalau si Ujang tidak disekolahkan, mungkin bisa membantu mencangkul sisi pematang. Dan tentu si Nyai bisa membantumu, istriku, mengirim makan. Ini sih, malah disekolahkan.

Tahun depan terpaksa harus dibagi dua sawah ini. Terpaksa harus bagi hasil. Aku tak kuat mencangkul lagi. Ah, kalau tidak sekolah, si Ujang tak ‘kan meninggalkan orang tua. (MELAMUN LALU BERJALAN PULANG)


SET RUMAH. SIDURU MENGHADAPI PERAPIAN SUBUH. BUNYI AYAM KONGKORONGOK DAN SIULAN BURUNG. PAK ALHIAM MEROKOK. DI HADAPANNYA ADA ISTRINYA. ASAP ROKOKNYA MEMENUHI KEPALANYA. ASAP ROKOK ADA DI SEKITAR KEPALANYA. PEKAT DAN TEBAL.


PA: Bu, di mana surat itu?

BA: Itu di rak.

PA: Bukan menanyakan suratnya. Buat apa surat itu sih. Aku menanyakan apa isi suratnya?

BA: ‘Lah, Cuma segitu saja. Em, si Nyai diceraikan oleh suaminya.

PA: Iya, mau ke sini katanya?

BA: Tidak mengatakan dia mau pulang tidaknya. Keinginanku juga begitu. Pulang saja. Buat apa di Bandung juga kalau tidak ada panutan yang harus diikuti. Buat apa kalau tidak tentu siapa yang harus diikuti.

PA: Baiklah, Bu. Sekarang Bapak ke sawah lagi.


ISTRINYA MENGANTAR SAMPAI PINTU. PAK ALHIA EXIT. SI NYAI ENTER. PAKAI ROK. PERSIS ENON.


NY: Ibu, ini aku datang.

BA: Aduh, selamat datang, anakku. Mari masuk (MEMBANTU MEMBAWA KOPER). Silakan. Simpan saja barang-barangnya di sana. Kita menjemput bapak (BERJALAN KE BIBIR PANGGUNG MEMANGGIL). Bapak! Ini si Nyai datang.


BAPAK BURU-BURU DATANG DARI SAWAH. MENCUCI YANG TERKENA LUMPUR. NAIK KE RUMAHNYA.


PA: Nyai, bagaimana kabarnya? Dari Bandung jam berapa?

NY: Pagi-pagi, Pak (TANPA MUNJUNGAN HORMAT).

BA: Ayo makan, Pak. Si Nyai mengirim jambal roti (BAPAK MENGOREK-NGOREK. MENEMUKAN ROTI. DIMASUKKAN KE MULUTNYA. DIBAWA DUDUK. DIHABISKAN.

PA: Betul nikmat roti ini. Lihat tenggorokan ini juga berterima kasih. Sampai bersendawa segala (BERSENDAWA BEBERAPA KALI).


SEMENTARA BAPAK MENGOREK OLEH-OLEH, SI NYAI KELUAR SAMBIL BERNYANYI KECIL. LAGUNYA “I WAS BORN TO SING” DARI MARIBETH DAN BRITNEY SPEARS. DIIKUTI BERSIUL-SIUL.


PA: (TERKEJUT) Bu! Ibu! Lihat si Nyai bersiul! Coba suruh berhenti segera!

BA: Nyai, hey! Jangan begitu. Menyebabkan kabur Dewi Sri.


SI NYAI EXIT. DUR BEDUG MAGRIB BERTABUR. PA MENGHANGATKAN BADAN DI PERAPIAN LALU BERBARING. REDUP, SUNYI. PAGIPAGI. SIULAN-BURUNG-BURUNG. SI NYAI ENTER.


NY: Pa, saya mau permisi, pamit lagi ke Bandung (BAPAKNYA HERAN).

BA: Mau ke siapa Nyai di Bandung? ‘Kan sudah tidak ada yang diikuti?

NY: Ah, segala tak kerasan di kampung ini. Mau ikut ke Kang Kopral saja.

BA: Kalau begitu, pamitan dulu kepada Bapak.

NY: Pak, saya pamit.

PA: Ya (SI NYAI CIUM TANGAN BAPAK)


NYAI LALU MENGANGKUTI KOPER. BAPAK MEMBANTU.


PA: (MENGGERUTU) Gara-gara disekolahkan (MENGANGKAT KOPER, MENGANTAR KE LUAR RUMAH. KEPADA IBU) Sudah, antar saja oleh Ibu. Nanti seminggu kembali lagi ke mari.


IBU DAN ANAK MENURUT. LALU PERGI. BAPAK KE SAWAH DAN MENCANGKUL SEBENTAR. LALU PULANG. REDUP. IBU DATANG.

SORE-SORE IBUNYA ADA LAGI DI RUMAH. NGAGUAR OLEH-OLEH DILUCUTI.


PA: Bagaimana kabar anak-anak di Bandung?

BA: Ah, tak tentu pekerjaan saya di kota Si Ujang pergi-pergi. Saya tidak ada pekerjaan di rumah. Diam saja, melamun. Akhirnya pulang saja.

PA: Bagaimana, si Ujang diberi tahu supaya pulang saja?

BA: Tentu saja diberi tahu. Coba apa katanya, “Apa jadi petani, sudah kotor berkalang lumpur, hasilnya juga tidak akan melebihi penghasilan kopral.” Katanya, “Dari sawah sehektar, hanya bisa menghasilkan 30 kintalkotor. Tenaga orang sekeluarga paling kuat cuma setengah hektar. Jadi cuma menghasilkan 15 kintal kotor. Diuangkan 15 kintal x 80 rupiah = 1200 rupiah. Jadi Cuma 170 rupiah sebulan. Belum dipotong benih, ongkos tandur, ngarambet. Mungkin bersihnya Cuma 150 sebulan. Zaman sekarang cukup apa 150 sebulan? Satu stel pakaian juga tidak cukup.”

PA: (MELAMUN) Memang demikian. Pantas anak-anak yang pergi ke kota tidak pernah mau pulang ke desa. Bagaimana akhirnya cerita ini? Anak-anak disuruh sekolah. Sudah sekolah meninggalkan kampung. Meninggalkan bapaknya, pak tani. Kalau bapaknya mati, siapa yang bakal meneruskan? Ke luar sekolah jadi menak. Ada insinyur pertanian, keluar sekolahnya bukan macul, malah jadi mantri.

(MENGGELENG, MEROKOK, ASAPNYA MEREBUL. LAU TIBA-TIBA BERDIRI MARAH) Ah, iya mungkin. Harus diberi akal, supaya mengolah sawah harus memakai sepatud an setelan, memakai dasi. Yak, betul!!!


GUNTUR MENGGELEGAR. PA TANI EXIT. MUNCUL LAGI MEMAKAI DASI, JAS DAN SEPATU, LALU MENCANGKUL. MUNCUL KERBAU, KI AGENG SELO DAN ANAKNYA. KEMUDIAN MENCANGKUL DI TENGAH HUJAN. KI AGENG SELO BERTIGA KECAPEAN. ANAKNYA TERSERET-SERET KERBAU. LALU MUKANYA PENUH LUMPUR.


ANAK: Pak, aku bosan bergelut dengan lumpur. Aku ingin sekolah, Pak. Ingin maju.

BAPAK: Ya. Kamu pasti bisa, Nak. Kamu pasti bisa. (JEDA)


DI TENGAH HUJAN. PA TERUS MENCANGKUL. LALU MERUSAK PROPERTI PANGGUNG. DILEMPAR. DITENDANG. MUSIK BERTAMBAH SERU. LALU BERTERIAK SEPERTI BINATANG.


TAMAT

16 Oktober 1994, Lustrum VIII, Wisuda 40, Bulan Bahasa 1994

Revisi terakhir 9 Agustus 2005

Disadur dari genre carpon “Pacul” karya Caraka (1962) Neangan